Graduate School of Public Policy

Қазақстанның 2050 жылға қарай әлемдегі дамыған 30 алдыңғы қатарлы елдердің қатарына кіру туралы өршіл жоспарлары бар. Осы реформа бағдарламасының негізгі элементі кәсіби мемлекеттік қызметті дамыту болып табылады. Біз бүгінгі күні жүргізіліп жатқан және жаңа жоспарда қарастырылған мемлекеттік қызмет реформалары 2050 жылға белгіленген мақсат жолына әкеле ме деген мәселені қарастырып жатырмыз. Ең жоғары деңгейдегі маңызды саяси қолдауға қарамастан, реформалар мемлекеттік қызметтердің сапасына қалай әсер ететініне назар аудармай, институционалдық, құрылымдық және құқықтық өзгерістерге бағытталған деп санаймыз. Зерттеу мемлекеттік қызметтегі реформалар мен нәтижелерге негізделген тәсілдің арасындағы өзара тәуелділікті атап көрсетеді және ЭЫДҰ-ның «ең жақсы өмір»  құрылымын Қазақстан үшін осы байланысты орнатудың тәсілі ретінде бейімдейді.

Қазақстанның стратегиялық мақсаты дамыған 30 дамыған елдің қатарына кіру болғандықтан, ол үшін не қажет? Біз БҰҰДБ адам дамуы индексі мен басқарудың әлемдік көрсеткіштерінің соңғы көрсеткіштерін ескереміз. 26-дан 30-ға дейінгі елдердің адам дамуы индексі 1-кестеде келтірілген. Қазіргі уақытта Қазақстан 50-ші орында, бірақ 30 елдің қатарына кіруге үміттенеді. Егер біз Қазақстанмен бәсекеге түсетін елдер үкіметінің тиімділігін қарастыратын болсақ, онда ол белгілі бір траекторияға ие (болуы мүмкін 100-ден 54,33-ке ие). Үкімет тиімділігінің бұл шарасы мыналарды қамтиды: мемлекеттік қызметтер сапасының қабылдануы; мемлекеттік қызметтің сапасы және оның саяси қысымнан тәуелсіздігі; саясатты әзірлеу және іске асыру сапасы; және үкіметтің осындай саясатты ұстануға деген сенімі.

«Үкітметтің тиімділігі» рейтингісіндегі Қазақстанның тиімділік көрсеткіштерін жоғарылатуға қажетті өзгерістер түріне әсер ету үшін, жетілдірілген мемлекеттік қызмет ұсынатын мемлекеттік қызметтердің сапасына назар аудару қажет. Бұл реформа бағдарламасында жоқ буын. Осылайша, Ұлт жоспарының екі (бесеуінің) негізгі тіректері мемлекеттік қызметті реформалау және нәтижеге негізделген мемлекеттік басқару жүйесін құру болып табылатындығына қарамастан, олар жоспардың дамуымен байланысты емес және бұған қалай қол жеткізуге болатыны туралы егжей-тегжейлі мәлімет жоқ. Мемлекеттік қызмет саласындағы реформалау болашақта Қазақстан халқы үшін жақсартылған мемлекеттік қызметтер көрсетуге мүмкіндік беретін нәтижелерге негізделген тәсіл ретінде қарастырылуы тиіс.

ЭЫДҰ елдері тұрғындарының әл-ауқатын өлшеуге бағытталған, 2011 жылы ұсынылған  ЭЫДҰ-ның өмір сүруді жақсарту жөніндегі бастамасы үлкен әлеуетке ие тәсілдердің бірі болып табылады. ЭЫДҰ құрылымы екі элементке бөлінеді: материалдық өмір сүру жағдайымен және өмір сүру сапасымен өлшенген ағымдағы әл-ауқат; және экономикалық, табиғи, адамдық және әлеуметтік капиталмен өлшенетін болашақ бақуаттылық. ЭЫДҰ модельдің төрт маңызды ерекшелігін анықтайды: ол адамдарға, олардың жағдайларына және олардың қоғамдастықтағы басқа адамдармен қарым-қатынасына назар аударады; бастапқы деректерге немесе нәтижелерге емес, бақуаттылық нәтижелеріне бағытталады; ол айырмашылықтарды жою үшін нәтижелерді бөлуді қарастырады (жасы, жынысы, әлеуметтік-экономикалық жағдайлары бойынша); және бақуаттылықтың объективті және субъективті көрсеткіштерін де қарастырады.

Егер Қазақстан 2050 жылға қарай дамыған 30 елдің қатарына кіру туралы алға қойған мақсатына жетуді қаласа, оның міндеті ауқымды, бірақ шектеулердің болжамы ғылыми әдебиеттерден де, қазіргі кездегі реформалардың іс жүзінде іске асырылуынан да айқын. Егер мемлекеттік сектор реформасының басты бағыты Ұлт жоспарында айтылған «нәтижелерге негізделген басқару жүйесі» бағдарланғанына қарамастан, мемлекеттік қызметтегі институционалдық немесе құрылымдық өзгерістерге бағытталса, үкіметтің тиімділігі шамалы ғана жақсаруы мүмкін. Кәсіби мемлекеттік қызмет те өздігінен неғұрлым тиімді және пәрменді басқаруға әкелмейді – бұл өзіндік мақсаттан гөрі, мақсатқа жету құралы. Бұл ЭЫДҰ-ның Қазақстан бойынша қорытындыларымен (2014: 229) тікелей байланысты, онда  «стратегиялық басымдықтар деп саналатын салаларда нәтижелілікке бағытталған бірнеше негізгі көрсеткіштерді анықтау үрдісі байқалатын» ЭЫДҰ елдерінің озық тәжірибесін пайдалану ұсынылған.

Қазақстандағы мемлекеттік қызметтегі реформа ең дамыған 30 елдің қатарына кіру жолының траекториясы бола ала ма? Біз реформа моделі ретінде нәтижелерге негізделген есеп беруді енгізусіз құрылымдық өзгерістер Ұлт жоспарының мақсаттарына қол жеткізуде онша тиімді емес деген қорытындыға келдік. Қайта құрылымдауды, объективті таңдауды және жалдауды, этикалық стандарттарды, сыбайлас жемқорлыққа қарсы шаралар мен тиімділікті бағалауды қамтитын мемлекеттік қызметті реформалау бағдарламасын нәтижелерге негізделген (егжей-тегжейлері толық зерттеу жұмысында қарастырылған) есеп беру жүйесімен біріктіру қазақстандықтардың әл-ауқатын жақсартуға көбірек мүмкіндік береді және нәтижесінде үкіметтің тиімділігіне және еліміздің дамыған отыз елдің қатарына енуіне оң ықпал етеді.

Колин Нокс (20 қаңтар, 2020 ж.)
Мақалаға сілтеме: https://doi.org/10.1177/0020852317722397