Graduate School of Public Policy

Орталық Азиядағы су қауіпсіздігіне шолу

Авторлары: Стефанос Ксенариос, Ронан Шенхав, Искандар Абдуллаев, Альберто Мастеллари

Трансшекаралық су ресурстары, су ресурстарын басқару, климаттың өзгеруі, Орталық Азия

Орталық Азия (ОА) – әлемдегі су қауіпсіздігі энергетикамен, азық-түлікпен және қоршаған ортамен тығыз байланысты өңірлердің бірі. Амудария мен Сырдария өзендерінің орасан зор желісі Арал теңізіне құя алмастан бүкіл өңірді кесіп өтетін Орта Азияның екі негізгі су қоймасы. Тәжікстан мен Қырғызстанның жоғарғы сағадағы Қарақорым, Памир және Тянь-Шань тау жоталары орналасқан, оларды Орталық Азияның «су мұнаралары» деп атайды, онда полярлық өңірлерден тыс әлемдегі ең ірі мұздықтар орналасқан. Түркіменстанның, Өзбекстанның және Қазақстанның төменгі сағадағы үлкен жазықтарда орналасқан, олар негізінен байтақ суармалы жерлерге айналды, сонымен қатар көмірсутектерінің (көмір, мұнай және газ) мол қорына ие.

Кеңес кезіндегі су қауіпсіздігі

Су қауіпсіздігі энергетикалық, ауылшаруашылық және экологиялық аспектілерге байланысты көп өлшемді фактор ретінде қарастырылған барлық Орталық Азия елдерінің Кеңес Одағында ортақ тарихы бар. Кеңес заманында суға бай өзеннің жоғары сағасындағы елдер көктем мен жазда төменгі сағадағы елдерін суару үшін сумен қамтамасыз етті. Мұның орнына олар қыс айларында жылу және электр энергиясы үшін көмір, мұнай және газбен қамтамасыз етілді.

Жоғары сағадағы елдер сондай-ақ негізгі дақылдар мен басқа да ауылшаруашылық және өнеркәсіп өнімдерін алды. 1960 жылдың басында бүкіл өңірде ауыл шаруашылығы механикаландырылды, бұл ирригациялық жүйелердің күшеюіне әкелді. Көптеген резервуарларды, сумен жабдықтаудың және су тартудың кең желілерін, сондай-ақ ірі сорғы станцияларын салу арқылы суды көп тұтынатын мақта дақылдарының қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін суармалы егіншілікке басымдық беру туралы шешім қабылданды. Алайда, ауыл шаруашылығының қарқындылығына тұщы су ресурстарының қымбат болуы әсер етті: тұрақсыз ирригациялық практика Арал теңізінің 90% -дан астамының жойылуына әкелді, бұл ең маңызды антропогендік экологиялық апаттардың бірі болды.

Посткеңестік кезеңнің мәселелері

Орталық Азияның бес республикасы 1991 жылы тәуелсіздік алғаннан кейін, кеңес дәуіріндегі орталықтан жоспарланған су және энергетикалық ресурстар жүйелері нарықтық тәсілдерге түбегейлі өзгертілуі керек еді. Елдер арасында энергияны бөлу ағысы бойынша жоғарыдағы гидроэнергия мен төменгі ағыста отын шығаратын энергия арасындағы бағаның айырмашылығынан болған даудың көзіне айналды. Бұл елдер арасындағы қатынастардың нашарлауына әкелді, бұл өңірлік ресурстардың теңгерімсіздігін айғақтайды. Кеңестік республикалардың Орталық Азиядағы мемлекеттердің егемендігіне өтуі табиғи ресурстарға қатысты өңірлік саясаттан ұлттық саясатқа көшті, бұл су қауіпсіздігіне ауыр зардаптар әкелді. Бес ел бастапқыда «тарих, мәдениет және географиямен, сондай-ақ кеңес кезеңінде қабылданған шешімдермен» байланысты болды. Алайда, Кеңес Одағы ыдырағаннан кейінгі режимнің өзгеруі, негізінен жаңа мемлекеттердің ұлттық экономикаларын секьюритизациялау қажеттілігі нәтижесінде ұлттық деңгейдегі су көздерін секьюритизациялау қажеттілігіне әкелді.

Климаттың өзгеруі су ресурстарын басқаруға әсер етеді

Орталық Азиядағы су ресурстарын басқару мен қауіпсіздігіне қатысты алаңдаушылық климаттың өзгеруі мен өзгеруіне байланысты күшейе түсті. Зерттеулер жаһандық жылыну Орталық Азиядағы су қауіпсіздігіне айтарлықтай әсер ететіндігін дәлелдеді. Соңғы онжылдықта өңірдің мұздықтары тез ери бастады: Арал теңізі бассейніндегі мұз қабатының 20% -ы 1957-1980 жылдар кезеңінде жоғалды; соңғы 50 жылда 10%-ға төмендеді. Алайда бұл оқиғалардың өңірдің су ресурстары үшін нақты салдары талқылануға жатады.

Орталық Азиядағы су секторын түрлендіру

Орталық Азия елдерінде су секторы елеулі өзгерістерге ұшырады және ірі реформалар әлі де жалғасуда. Көптеген зерттеушілер бұл өзгерістерді ирригациялық жүйелерді басқаруды беру және халықтың қатысуымен ирригациялық басқару сияқты стандартты халықаралық процестердің призмасы арқылы көрді. Алайда, осы перспективалардың көпшілігі ұзақ болмады, өйткені Орталық Азияда су секторын  қайта құру траекториясы су ресурстарын күнделікті басқарудағы мемлекеттің рөлін күшейтуге бағытталған болатын. Қазіргі уақытта Орталық Азиядағы су секторын  әр жағдайда әртүрлі табысты деңгейде түрлендіруге біршама күш салынуда. Орталық Азияның ұқсас сипаттамалары бар басқа өңірлерден су ресурстарын басқару тәжірибесін «экспорттауға»  талпыныстар жасалғанын көрсету керек. Кейбір бастамалар жақсы қабылданған болса да, басқа жағдайларда Орталық Азияда су секторын реформалау негізінен эндогенді болып көрінеді. Сонымен қатар, су-энергия-азық-түліктің өзара байланыс тұжырымдамасы жақында Орталық Азияға су қауіпсіздігі мен басқарудың негізгі проблемаларын шешу үшін парадигма ретінде енгізілді. Дегенмен, барлық секторларда (ирригация, энергетика және азық-түлік өнімдерін қайта өңдеу) ескірген инфрақұрылым сектораралық ынтымақтастықтан пайда әкелмей, үлкен мәселе тудыруы мүмкін деген қауіп бар. Трансшекаралық тұрғыда  су ресурстарын басқару және жетекшілік Орталық Азия үшін өңірлік тұрақтылық пен қауіпсіздіктің негізгі элементтері болып табылады. Кеңес дәуірінен кейінгі 25 жыл ішінде су мәселелері техникалық-экономикалық тұрғыдан әлеуметтік-саяси тұрғыдан өзгерді. Ортақ су ресурстарын бірлесіп бөлу үшін институционалдық құрылымдар 1992 жылы құрылды, оның ішінде мемлекетаралық үйлестіру су шаруашылығы комиссиясы, Арал теңізі бассейні жөніндегі мемлекетаралық кеңес және Арал теңізін құтқарудың халықаралық қоры бар, алайда олар барлық күтулерді ақтамады.

Болжам

Өңірдегі су ресурстары саласындағы істердің қазіргі жай-күйі су ресурстары саласындағы бес ұлттық стратегияны үйлестіруге және су ресурстарын басқару саласындағы өңірлік ынтымақтастыққа бейім. 2015 жылдан бастап Орталық Азияның барлық елдері атап өтетін су қауіпсіздігі идеясы тиімді және прагматикалық шешімдер іздейтін болды. Орталық Азия үшін бірыңғай су саясатын құру жолымен неғұрлым өңірлік трансшекаралық ынтымақтастықты ілгерілету жөніндегі күш-жігер қысқа мерзімді перспективада соншалықты жемісті болмауы мүмкін. Оның орнына Орталық Азиядағы өңірлік ынтымақтастыққа негізгі екпін ортақ мақсаттарға қол жеткізу үшін бес елдің түрлі су шаруашылығы саясатын үйлестіру бойынша күш-жігерді күшейтуге ауысуы мүмкін. Орталқ Азиядағы су қауіпсіздігі, әрине, әр елде әртүрлі қабылданатын көп жоспарлы тұжырымдама болып табылады. Ұлттық деңгейде су пайдалануды басқарудың әртүрлі басымдықтары мен мақсаттары өңірдегі су қауіпсіздігін шамадан тыс талаптар мен біржақты бастамалар арқылы бұзуы мүмкін. Өзбекстандағы жаңа үкімет 2017 жылдан бастап су ресурстарын басқару мәселелері бойынша барлық көршілермен прогрессивті саяси диалог жүргізіп келеді. Сондай-ақ бес ел арасындағы инфрақұрылымды, сауда мен қызметтерді өңірлендіруді күшейту және келісілген экономикалық дамуға жәрдемдесу әрекеттері де болды. Қазіргі уақытта Орталық Азияда су ресурстарын басқару және қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін пайдаланылатын саяси және экономикалық тәсіл өңірдегі қоршаған экономикалық жағдайға байланысты. Барлық бес елдің экономикалық әл-ауқатқа және ұлттық деңгейде өсуге жәрдемдесуге деген жалпы тілегі, сондай-ақ болашақ су қауіпсіздігі мен өңірлік деңгейде жоспарлауға да ықпал етуі мүмкін.